Trước cuộc “khủng hoảng” khi giá gạo tăng vọt, chính phủ Nhật Bản đã phải đưa ra một quyết định chưa từng có: Giải phóng hơn 200.000 tấn gạo dự trữ khẩn cấp. Đáng tiếc là, nỗ lực này dường như chưa đủ để giải quyết gốc rễ vấn đề.

Khủng hoảng giá gạo

Số liệu của chính phủ Nhật Bản cho thấy giá gạo nội địa trung bình của nước này năm 2024 đã đạt mức kỷ lục là 23.715 yên (153 USD) cho một bao 60kg, cao hơn khoảng 55% so với mức trung bình của năm 2023. Chỉ riêng tháng 12/2024, giá gạo đạt 24.665 yên/60kg, tăng vọt 64,5% so với cùng kỳ năm trước.

Bộ Nội vụ và Truyền thông Nhật Bản cho hay giá bán lẻ gạo tại Tokyo đã đạt mức cao kỷ lục trong tháng thứ tám liên tiếp vào tháng 2, đạt 4.363 yên/5kg. Giá một bao gạo Koshihikari 5kg cao hơn gần 80% so với mức giá 2.441 yên của một năm trước.

Dữ liệu mới nhất trong tuần tính tới ngày 2/3/2025, một cuộc khảo sát từ Bộ Nông nghiệp Nhật Bản cho thấy giá trung bình cho 5kg gạo là 3.952 yên (gần 27 USD), tăng 94,6% so với cùng kỳ năm ngoái. Giá cũng tăng 0,3% so với 7 ngày trước đó, đánh dấu mức tăng hàng tuần thứ 9 liên tiếp.

Manh nha từ vụ thu hoạch yếu kém vào năm 2023, cuộc khủng hoảng giá gạo của Nhật Bản chính thức bùng nổ và đạt đỉnh vào mùa hè năm 2024. Theo đó, các yếu tố thời tiết (nhiệt độ cực cao và lượng mưa ít) ảnh hưởng đến chất lượng và thu hoạch lúa gạo năm 2023, dẫn đến gián đoạn chuỗi cung ứng.

Nhật Bản từ lâu đã theo đuổi chủ nghĩa bảo hộ nông nghiệp, với tỷ lệ tự cung tự cấp gạo là 100%, nghĩa là về cơ bản nước này không nhập khẩu gạo. Theo góc nhìn này, Nhật Bản phụ thuộc rất nhiều vào sản xuất trong nước và cơ cấu cung cầu của nước này rất mong manh.

Nguồn cung cũng ảnh hưởng bởi tình trạng mua sắm hoảng loạn sau cảnh báo bão và động đất, buộc một số nhà bán lẻ phải hạn chế bán hàng. Ngoài ra, nhu cầu tăng bất ngờ là yếu tố khác đẩy giá lên cao khi lượng khách du lịch nước ngoài tăng mạnh dẫn đến lượng tiêu thụ gạo tăng mạnh. Đến mùa hè năm 2024, người tiêu dùng Nhật Bản đã bị sốc vì tình trạng thiếu hụt lương thực chính tồi tệ nhất kể từ năm 1995. Các kệ hàng siêu thị đã trống rỗng và nhiều cửa hàng giới hạn doanh số bán hàng ở mức một túi 5kg cho mỗi khách hàng.

7-Eleven, chuỗi cửa hàng tiện lợi lớn nhất Nhật Bản, cuối tháng 1 cho biết họ "bất khả kháng" phải tăng giá 37 sản phẩm làm từ gạo, bao gồm mức tăng 20% đối với cơm nắm onigiri được nhiều người tiêu dùng Nhật Bản ưa chuộng như một lựa chọn ăn trưa giá rẻ.

Mặc dù vụ thu hoạch năm 2024 cao hơn năm 2023 180.000 tấn gạo, nhưng các nhà phân phối vẫn thu được ít ngũ cốc hơn so với năm trước, trong bối cảnh có suy đoán rằng nông dân và người bán buôn đang tích trữ để chờ giá tiếp tục tăng, hãng thông tấn Kyodo cho biết.

Nỗ lực “chưa từng có”

Trong một thay đổi mang tính lịch sử, tháng 2/2025, chính phủ Nhật Bản đã quyết định giải phóng 210.000 tấn gạo gạo từ kho dự trữ của mình - thường được dự trữ cho các trường hợp khẩn cấp như mùa màng thất bát hoặc thiên tai - trong bối cảnh giá lương thực chính trong nước cao bất thường. Đây cũng là lần đầu tiên chính phủ Nhật Bản nới lỏng các quy tắc về việc tiếp cận các kho dự trữ gạo chiến lược.

Kho dự trữ này được thành lập cách đây 3 thập kỷ để bảo vệ trước nguy cơ mất mùa hoặc thiên tai. Được biết, kho này dự trữ khoảng 910.000 tấn gạo. Lần cuối cùng nó được sử dụng là sau trận sóng thần năm 2011 và cuộc khủng hoảng hạt nhân Fukushima. Nhưng đây là lần đầu tiên chính phủ Nhật Bản sử dụng dự trữ gạo để can thiệp vào các vấn đề phân phối và để hạ giá gạo.

Từ ngày 10-12/3, gạo trong kho dự trữ sẽ được trao cho các nhà bán buôn sau khi đấu thầu và dự kiến sẽ có mặt trên các kệ hàng trong khoảng thời gian từ cuối tháng 3 đến đầu tháng 4. Chính phủ dự kiến sẽ giải ngân 150.000 tấn gạo trong giai đoạn đầu và có thể giải ngân thêm 60.000 tấn nếu cần thiết.

Bắt đầu từ ngày 10/3, các nhà phân phối trên toàn quốc đáp ứng các tiêu chí, những người mua hơn 5.000 tấn gạo mỗi năm và có kế hoạch phân phối, đã đưa ra giá thầu của họ. Gạo sẽ được đấu giá trong số họ theo thứ tự giá thầu cao nhất, sẽ được quyết định vào tuần tiếp theo.

Gạo chảy đi đâu?

Với kế hoạch giải phóng kho gạo dự trữ, Bộ Nông nghiệp Nhật Bản kỳ vọng rằng có thể hạ nhiệt giá gạo trong nước. Tuy nhiên, các chuyên gia trong ngành cho rằng nỗ lực này khó có thể giải quyết vấn đề nan giải tại Nhật Bản, do các lực lượng thị trường vượt ra ngoài các vấn đề cung và cầu đơn thuần. Một số người cho rằng những người bán buôn đang giữ lại gạo để tận dụng lợi thế giá cả tăng cao và thời kỳ hậu giảm phát khi việc chuyển chi phí sang khách hàng trở nên dễ dàng hơn.

Trong thông báo mở kho gạo dự trữ, Bộ trưởng Nông nghiệp Taku Eto cũng đề cập tới vấn đề gạo đang bị đầu cơ: “Tôi nghĩ đây là tình hình cực kỳ bất thường. Chúng tôi đang sản xuất thêm 180.000 tấn gạo và chúng tôi có đủ gạo dự trữ. Nếu bạn đến siêu thị, bạn có thể tìm thấy gạo. Nhưng giá cao bất thường, gấp đôi giá. Chúng tôi sẽ cố gắng hết sức để giải quyết nút thắt trong chuỗi phân phối và giảm bớt khó khăn cho người tiêu dùng”.

Ông Shoichi Fujihira, chủ tịch Hợp tác xã Nông nghiệp Nittano đặt tại Chiba, đã quan sát thấy một số hành vi bất thường của thị trường vào mùa thu năm ngoái. Theo ông Fujihira, "có điều gì đó kỳ lạ đã được nhận thấy vào mùa thu năm ngoái khi các công ty xây dựng và những thương nhân gạo tự nhận đã di chuyển xe tải để mua tất cả gạo mới", ám chỉ đến những nỗ lực có tổ chức nhằm kiểm soát nguồn cung để kiếm lời đầu cơ.

Theo Bộ Nông nghiệp Nhật Bản, nếu toàn bộ dân số nước này cố gắng tích trữ gạo trong 2 tuần, nhu cầu gạo sẽ vào khoảng 300.000 tấn. Con số này vượt xa kế hoạch hiện tại của chính phủ là chỉ giải phóng 210.000 tấn gạo dự trữ, tạo ra nỗi lo về tình trạng khan hiếm. Viễn cảnh tích trữ gạo trên toàn quốc đang hiện hữu, vì người tiêu dùng háo hức bảo vệ nguồn thực phẩm của họ trong bối cảnh tương lai không chắc chắn.

Một viễn cảnh tệ hơn vẫn hiện hữu

Các nhà kinh tế và nhà phân tích an ninh lương thực cảnh báo về hậu quả lâu dài nếu chính phủ không quản lý thỏa đáng cả tình trạng thiếu gạo thực tế và tình trạng thiếu gạo trong nhận thức của người tiêu dùng và người bán buôn. Giá cả tăng không chỉ ảnh hưởng đến chi phí sinh hoạt của người tiêu dùng mà còn tác động đến các ngành liên quan, chẳng hạn như nhà hàng và người bán thực phẩm.

Nếu không có sự can thiệp hợp lý, tình hình có thể phát triển vượt ra ngoài sự đầu cơ của thị trường thành tình trạng khan hiếm thực phẩm thực sự, thách thức khả năng duy trì lòng tin của công chúng của chính phủ Nhật Bản.

Với ngành nông nghiệp dễ bị tổn thương của Nhật Bản đang phải đối mặt với sự bất ổn, kết quả của cuộc khủng hoảng giá gạo này có thể đi chệch khỏi nền kinh tế cung cầu đơn giản, cho thấy các vấn đề hệ thống rộng hơn trong cấu trúc nông nghiệp và hành vi của người tiêu dùng Nhật Bản. Theo các nhà kinh tế, nếu không được kiểm soát, nó sẽ vẽ nên một bức tranh đáng lo ngại về những gì có thể xảy ra đối với an ninh lương thực của Nhật Bản.