Với một đô thị đặc biệt, năng động và đa dạng như TPHCM, di sản văn hóa không chỉ là ký ức mà còn là nền tảng xây dựng bản sắc, nâng cao sức cạnh tranh, từng bước trở thành động lực của sự phát triển bền vững.
Từ nguồn lực đầu tư đến bài toán liên kết
TPHCM hiện có 321 di tích được xếp hạng, trong đó có 4 di tích quốc gia đặc biệt và 99 di tích quốc gia. Riêng năm 2025, thành phố đã xếp hạng thêm 14 di tích. Nhiều di tích thành phố được đầu tư tu bổ từ nguồn ngân sách và xã hội hóa, với tổng kinh phí hàng trăm tỷ đồng, như: trụ sở UBND TPHCM, chùa Giác Viên, đình Chí Hòa, Bảo tàng Lịch sử TPHCM, nhà thờ Đức Bà, chùa Văn Thánh…
Một tín hiệu tích cực đang được ghi nhận tại TPHCM là mức độ quan tâm và ý thức bảo vệ di sản của cộng đồng ngày càng cao. Theo ông Nguyễn Minh Nhựt, Phó Giám đốc Sở VH-TT TPHCM, trong năm 2025, khoảng 1.400 tỷ đồng đã được đầu tư để trùng tu, tôn tạo di tích, trong đó khoảng 900 tỷ đồng từ nguồn đầu tư công, phần còn lại từ xã hội hóa. “Đây là thước đo rõ nét cho sự quan tâm và ý thức của cộng đồng trong việc gìn giữ, phát huy giá trị di sản. Năm 2026, thành phố dự kiến ra mắt Quỹ Bảo tồn di sản văn hóa theo Luật Di sản văn hóa (sửa đổi, bổ sung năm 2024), tạo thêm nguồn lực thiết thực cho công tác bảo tồn và phát huy di sản”, ông Nguyễn Minh Nhựt cho biết.
Tuy nhiên, ông Nguyễn Minh Nhựt thừa nhận, từ thực tiễn quản lý và khai thác, hiện chỉ khoảng 20% di tích trên địa bàn thành phố được khai thác hiệu quả, có khách tham quan thường xuyên. “Nhiều nơi chúng ta mới chỉ “giữ được nhà” mà chưa phát huy hết giá trị của di sản”, ông Nguyễn Minh Nhựt chia sẻ. Theo ông, một trong những rào cản lớn hiện nay là sự thiếu liên kết. Hoạt động bảo tồn và khai thác còn mang tính cục bộ, mỗi địa phương làm theo điều kiện riêng, chưa hình thành được chuỗi điểm đến, không gian di sản hay sản phẩm du lịch văn hóa liên vùng đủ sức hấp dẫn du khách. Đây cũng là bài toán đặt ra cho công tác phát huy di sản trong giai đoạn tới, khi TPHCM bước vào không gian phát triển mới, rộng lớn và đa dạng hơn.
Tại Hội nghị tổng kết công tác di sản văn hóa năm 2025 trên địa bàn TPHCM và triển khai nhiệm vụ trọng tâm năm 2026, tổ chức tại xã Hồ Tràm ngày 19-12, nhiều nhà nghiên cứu cho rằng, TPHCM sau hợp nhất có sự kết hợp cả di sản khảo cổ và di sản đô thị, mở ra dư địa lớn cho việc hình thành các không gian, tuyến và vùng di sản liên kết trong tương lai.
Những trăn trở...
Song song với di sản vật thể, công tác bảo tồn và phát huy di sản văn hóa phi vật thể tiếp tục được TPHCM quan tâm triển khai. Hiện thành phố có 3 di sản phi vật thể được UNESCO ghi danh và 15 di sản thuộc Danh mục di sản văn hóa phi vật thể quốc gia, phản ánh sự đa dạng và chiều sâu văn hóa của cộng đồng cư dân đô thị đặc biệt. Trong năm 2025, nhiều đề án và chương trình bảo tồn được triển khai như bảo tồn Nghệ thuật Đờn ca tài tử Nam bộ, Tết Nguyên Tiêu của người Hoa, trang phục truyền thống các dân tộc thiểu số…, cùng các hoạt động truyền dạy di sản trong cộng đồng. Tuy nhiên, theo bà Lê Tú Cẩm, Chủ tịch Hội Di sản văn hóa TPHCM, công tác bảo tồn và phát huy di sản phi vật thể hiện vẫn còn “lép vế” so với di sản vật thể. Một số loại hình di sản đứng trước nguy cơ mai một do thiếu người kế thừa; chính sách hỗ trợ nghệ nhân, câu lạc bộ di sản còn hạn chế; hoạt động xã hội hóa chưa thật sự bền vững…
Thêm một vấn đề đang phát sinh là tình trạng “lệch địa bàn” trong quản lý di sản sau quá trình vận hành chính quyền địa phương hai cấp. Đại diện UBND xã Vĩnh Lộc, ông Nguyễn Hoàng Minh cho biết, Khu di tích Dân công hỏa tuyến Vĩnh Lộc - Mậu Thân 1968 nằm trên địa bàn xã Vĩnh Lộc nhưng lại do Trung tâm Cung ứng Dịch vụ Văn hóa - Thể thao xã Tân Nhựt quản lý. Điều này khiến chính quyền xã gặp khó trong việc chủ động đề xuất, triển khai các hoạt động tu bổ, phát huy giá trị di tích.
Di sản văn hóa tại TPHCM đã và đang đứng trước thời điểm quan trọng: nguồn lực đầu tư ngày càng được quan tâm, nhận thức cộng đồng không ngừng nâng cao, song việc phát huy giá trị gắn với liên kết không gian, liên kết quản lý và liên kết sản phẩm vẫn là thách thức lớn. Chỉ khi di sản thực sự trở thành một phần của đời sống đô thị, gắn với quy hoạch, du lịch, giáo dục và công nghiệp văn hóa, “mạch nguồn trăm năm” ấy mới tiếp tục chảy, tạo nền tảng vững chắc cho sự phát triển lâu dài của TPHCM.
THIÊN THANH
