Năm 2025, Quốc hội khóa XV chính thức thông qua Luật Công nghiệp Công nghệ số vào tháng 6 và Luật Trí tuệ nhân tạo (AI) vào tháng 12 đã hoàn thiện những mảnh ghép cuối cùng của hạ tầng pháp lý số, quan trọng hơn đã thực hiện một cuộc "đại phẫu" về tư duy quản lý.
Trong suốt một thập kỷ qua, câu chuyện “con gà và quả trứng” giữa công nghệ và thể chế luôn là điểm nghẽn lớn nhất. Các startup công nghệ Việt Nam, dù sở hữu những kỹ sư tài năng bậc nhất thế giới, vẫn thường xuyên phải “mang chuông đi đánh xứ người” - đăng ký kinh doanh tại Singapore hay nhiều quốc gia khác.
Sự ra đời của Luật Trí tuệ nhân tạo 2025 đã thay đổi hoàn toàn cục diện này. Lần đầu tiên, khái niệm “Quản trị dựa trên rủi ro” được luật hóa. Đây là tư duy quản lý hiện đại nhất thế giới, tương thích với đạo luật AI của Liên minh Châu Âu, nhưng được “Việt hóa” để phù hợp với thực tiễn trong nước.
Thay vì cấm đoán hoặc kiểm soát cào bằng, Luật phân định rõ ràng 4 cấp độ rủi ro của các hệ thống AI: Rủi ro không thể chấp nhận (cấm tuyệt đối) xác định rõ “vùng cấm” giúp doanh nghiệp tránh lãng phí nguồn lực đầu tư vào các ngõ cụt pháp lý ngay từ đầu. Rủi ro cao: Các hệ thống trong y tế, tư pháp, hạ tầng trọng yếu. Tại đây, doanh nghiệp buộc phải tuân thủ các tiêu chuẩn kỹ thuật khắt khe, nhưng bù lại, họ có được sự bảo chứng về chất lượng để tham gia vào các dự án công - tư. Rủi ro trung bình và thấp: Đây là “vùng xanh” chiếm đa số các ứng dụng thương mại điện tử, giải trí, tối ưu hóa vận hành, cho phép doanh nghiệp tự công bố tiêu chuẩn và chịu trách nhiệm giải trình.
Sự phân tầng này gửi đi tín hiệu rằng: Miễn không chạm vào vùng cấm và tuân thủ các nguyên tắc minh bạch, bạn được quyền sáng tạo không giới hạn.
Trước đây, sandbox thường chỉ dừng lại ở các đề án thí điểm nhỏ lẻ, thiếu tính bảo vệ pháp lý vững chắc. Nay, với hành lang luật định, sandbox trở thành một “phòng thí nghiệm an toàn” thực sự.
Giá trị cốt lõi của sandbox phiên bản 2025 nằm ở cơ chế miễn trừ trách nhiệm. Doanh nghiệp tham gia thử nghiệm các mô hình kinh doanh chưa từng có tiền lệ (như xe tự lái cấp độ 4, bác sĩ AI chẩn đoán từ xa) sẽ được miễn trừ trách nhiệm hành chính và dân sự đối với các rủi ro đã được tiên lượng và cảnh báo, miễn là họ tuân thủ đúng quy trình giám sát.
Điều này giải quyết triệt để tâm lý ”sợ sai” của cả doanh nghiệp lẫn cơ quan quản lý địa phương. Nó biến Việt Nam thành một thị trường thử nghiệm hấp dẫn cho các công nghệ mới nổi, nơi các ý tưởng táo bạo nhất có thể được kiểm chứng thực tế trước khi nhân rộng ra toàn cầu.
Sự ra đời của Nghị định 264/2025/NĐ-CP về Quỹ đầu tư mạo hiểm quốc gia và địa phương là mảnh ghép tài chính quan trọng nhất. Các quỹ có vốn nhà nước được phép đầu tư vào startup với cơ chế chấp nhận rủi ro (có thể mất vốn), đánh giá hiệu quả dựa trên danh mục đầu tư tổng thể thay vì từng dự án đơn lẻ. Đây là bước đột phá gỡ bỏ tâm lý sợ làm thất thoát tài sản nhà nước vốn đã kìm hãm dòng vốn này nhiều thập kỷ qua.
Bên cạnh đó, Luật Công nghiệp Công nghệ số mang đến những ưu đãi tài chính “vượt trội khu vực”. Thuế thu nhập doanh nghiệp (CIT) ưu đãi 10% trong 15 năm, thậm chí miễn thuế 4 năm đầu cho các dự án AI trọng điểm. Miễn giảm thuế thu nhập cá nhân (PIT) 50% cho chuyên gia công nghệ cao.
Sự kết hợp giữa một hành lang pháp lý an toàn (Luật AI) và một cơ chế tài chính hấp dẫn (Luật DTI) đang biến Việt Nam thành “bến đỗ an toàn” cho dòng vốn FDI công nghệ. Các nhà đầu tư quốc tế nhìn thấy ở Việt Nam không chỉ là thị trường tiêu thụ hay nhân công giá rẻ, mà là một môi trường pháp lý minh bạch, nơi tài sản số được định danh, quyền sở hữu trí tuệ của AI được bảo vệ và lộ trình thoái vốn được quy định rõ ràng.
Luật mới đã xác định hạ tầng AI (trung tâm dữ liệu, siêu máy tính) là hạ tầng thiết yếu quốc gia, được ưu tiên cấp điện, đất đai và băng thông đặc biệt.
Chính sách này đang kích hoạt cuộc đua xây dựng các “nhà máy AI” giữa các tập đoàn công nghệ lớn trong nước như Viettel, FPT, VNPT. Chúng ta đang chuyển dịch từ việc thuê ngoài hạ tầng đám mây của nước ngoài sang làm chủ hạ tầng tính toán nội địa. Điều này không chỉ đảm bảo an ninh dữ liệu quốc gia mà còn giảm chi phí huấn luyện mô hình cho các startup Việt, giúp họ không bị phụ thuộc vào các nền tảng big tech quốc tế.
Hơn nữa, quy định về “tuân thủ ngay từ thiết kế” trong Luật AI buộc các sản phẩm Việt Nam phải đạt chuẩn quốc tế ngay từ trong “trứng nước”. Việc bắt buộc dán nhãn kỹ thuật số cho sản phẩm AI tạo sinh giúp định vị giải pháp “Make in Vietnam” là những sản phẩm sạch, an toàn và có trách nhiệm. Đây chính là tấm vé thông hành để phần mềm Việt xuất khẩu sang các thị trường khó tính như Âu, Mỹ.
Nhìn về giai đoạn 2026-2030, khi các luật này chính thức đi vào cuộc sống, sẽ hình thành hệ sinh thái AI vững chắc theo thế “Kiềng ba chân”: Hạ tầng chủ quyền - Ứng dụng phổ cập - Nhân lực lai.
Tuy nhiên, để AI thực sự trở thành động lực tăng trưởng mới, chúng ta phải giải quyết hai thách thức cốt tử còn tồn tại:
Thứ nhất là bài toán nhân lực “AI lai”. Chúng ta có nhiều lập trình viên giỏi, nhưng đang thiếu trầm trọng những nhân sự “song ngữ” - những người vừa am hiểu nghiệp vụ chuyên ngành (y tế, tài chính, giáo dục) vừa có tư duy dữ liệu để huấn luyện AI. Sự thiếu hụt này nếu không được lấp đầy bằng các chương trình đào tạo liên ngành cấp tốc, sẽ khiến các ứng dụng AI dù hiện đại đến đâu cũng khó đi vào thực tế đời sống.
Thứ hai là ăn hóa chia sẻ dữ liệu. Luật đã có, nhưng việc thực thi chia sẻ dữ liệu giữa các bộ, ngành và khu vực tư nhân vẫn cần một “cú hích” về văn hóa hành chính. Dữ liệu mở cần được coi là tài sản công cần được khai thác, chứ không phải tài sản riêng để cất giữ.
Với hành lang pháp lý đã mở, dòng vốn đã khơi thông, cơ chế bảo vệ đã sẵn sàng. Bây giờ là lúc các doanh nhân, các nhà công nghệ Việt Nam bước lên, nắm lấy cơ hội và định hình tương lai số của đất nước bằng tâm thế chủ động, tự tin và đầy trách nhiệm.
(*) Viện trưởng Viện Phát triển Kinh tế Số Việt Nam
(**) Trường Bồi dưỡng Cán bộ Kinh tế - Tài chính
TS. Trần Quý (*) - ThS. Nguyễn Xuân Hải (**)
